Data mənbələri və növləri

Ekonometrik tədqiqatların ilk addımlarından biri tədqiqat obyetində əsaslanan "data"(məlumat, veri) toplamaqdan ibarətdir. Tədqiqat obyetindən asılı olaraq istifadə olunan dataların mənbələri və növləri dəyişməkdədir. Dataların mənbəyi ümumi olaraq iki qrupa ayrılır.

1. Exsperimental datalar
2. Müşahidəyə əsaslanan datalar

Qida sektorunda fəaliyyət göstərən hər hansı bir firmanın yeni bir məhsul istehsalı planlaşdırdığını fərz edək. Məhsulu bazara çıxarmadan öncə, məhsulun istehlakçılar tərəfindən necə qarşılanacağını dəyərləndirmək üçün az miqdarda məhsul istehsal edilir. İstehsal olunmuş məhsullar ölkənin müxtəlif şəhər və rayonlarında hədəf qrupları vasitəsi ilə test edilərək, məhsula olan rəğbət ölçülməyə çalışılır. Aydındır ki, hədəf qruplarının böyük olması və bir sıra şəhərlərdə exsperiment aparmaq firmaya ələvə xərclər hesabına başa gələcək. Ayrıca bu tip exsperimentlərdə müxtəlif zövq və xarakterə malik insanlarla ünsiyyət qurulduğundan prosesin idarə edilməsi və prosesə nəzarət qarşıya çox böyük əngəllər çıxaracaqdır. Eyni zamanda bənzər exsperimentlər etik qaydalara da, uyğun olmaya bilər. Sipirtli içki istehsal edən hər hansı bir firmanın məhsulu istehsal edib etilməməsi ilə əlaqəli qərarını, bu şəkildə exsperimet keçirərək verməsi etik cəhətdən doğru addım olmazdı.

Data əldə etməyin digər yolu isə müşahidə aparmaqdır. Firma yuxarıda göstərilən şəkildə experiment aparmaq yerinə müştərilərlə telefonla əlaqə saxlamaq, əvvəlki illərə aid istehlak həcmləri və.s aid statistik məlumatlar istifadə oluna bilər.

Ekonometrik tədqiqatlarda istifadə olunn dataların mənbəyindən asılı olmayaraq datalar üç növə ayrılır. 

1. Çarpaz-kəsik verilənləri ("Cross-sectional data")
2. Zaman sıraları
3. Panel verilənlən

"Çarpaz-kəsik verilənləri". Fərqli vahidlərin-firmalar, məktəblər, şəhərlər, ölkələr və.s haqqında tək bir zaman anına aid datalardır. CSDya nümunə olaraq aşağıdakı cədvəli göstərmək olar.

Məktəblərin2014 cü il üzrə üç dəyişənə görə göstəriciləri
Mənbə: http://www.mekteb.edu.az/

Cədvəldəki göstəricilərdən sadəcə ilk sütundakı rəqəmlər reallığı əks etdirir. Digər iki stündakı rəqəmlər isə nümunə üçün göstərilmişdir. Məktəblər fərqli olsa da, vahid zaman anında (2014cü il) TQDK imtahanında ən yüksək nəticə göstərən şagirdlərin balları qeyd edilmişdir. Birinci sətrin birinci, ikinci və üçüncü sütunla kəsişmələri uyğun olaraq Binəqədi rayon 102 saylı orta məktəbin şagirlərindən 2014 cü ildə TQDK imtahanından ən yüksək balını, məktəbdəki şagird müəllim nisbətini və şagirdlərin xarici dil bilik səviyyəsinin faiz göstəricisidir. Digər sətirlər göstərilən digər məktəblərin uyğun göstəricilərini ifadə etməkdədir. Çarpaz-kəsik verilənləri ilə vahid zamanda firmalar, insanlar, məktəblər, şəhərlər və.s arasındakı fərqləri analiz edərək dəyişənlər arasındakı əlaqəni analiz etmək mümkündür.

Zaman sıraları. Zaman sıraları dataları hər hansı firma, fərd, ölkə və.s üçün zamanın müəyyən bir aralığında əldə edilən məlumataları ifadə etməkdədir. Tədqiqatın məqsədindən asılı olaraq zaman aralığı saat, gün, həftə, ay, üç ay, il ola bilər. Aşağıdakı cədvəldə günlük zaman sıraları datalarına yer verilmişdir. Cədvəldə yer alan məlumatlar 01.01.2015-23.01.2015 tarixləri arasında Azərbaycan manatının ABŞ dolları və Avroya qarşı olan günlük məzənnəsini göstərməkdədir.

Manatın ABŞ dolları və Avroya qarşı məzənnəsi.
Mənbə: http://www.cbar.az/other/azn-rates

Zaman sıraları ilə edilən ekonometrik tədqiqatlarda dəyişənlərin zaman içərisində aldığı dəyərlər diqqətə alınır. Bir çox ədəbiyyatda tədqiqatların inamlı nəticələr verməsi baxımından zaman aralığının ən az 30 vahid (saat, gün, həftə, ay, il) olması vurğulanr. Yuxarıdakı cədvəldə sadəcə iki zaman sırası göstərilsə də, tədqiqatın məqsədinə bağlı olaraq asılı dəyişən üzərində təsiri olduğu düşünülən digər dəyişənlər də (sərbəst dəyişənlər) diqqətə alınır.

Panel verilənlər. Birdən çox vahid (firma, şəhər ölkə və.s) üçün, müəyyən zaman aralığında olan dataları analiz etmək üçün istifadə edilir. Daha açıq bir şəkildə desək, panel datalar, "Cross-sectional data" ilə zaman sıralarının birləşməsindən əmələ gəlir. Panel vrilənlərə nümunə olaraq aşağıdakı cədvələ diqqət yetirək.

Mənbə: http://data.worldbank.org/country

Cədvəldə seçilmiş beş APEC(Asia-Pacific Economic Cooperation) ölkəsinin 1970-2012-ci illər üzər adambaşına düşən ÜDM, investisiya səviyyəsi və maliyyə açığlığı dəyişənlərinin aldığı dəyərlər öz əksini tapmışdır. Hər bir ölkə üçün 43 illik data olduğundan, ümumi müşahidə sayı 215ə  (5*43=215) bərabərdir.